Merkezi sinir sisteminin bir parçası olup beyin tabanına yerleşmiştir. Hipotalamus beynin öteki bölgeleriyle ve bütün iç organlarla sinirsel bağlar kurmuştur.Bütün bu .bölgelerle sinir lifleri aracılıyla iletişimde bulunur. Öte yandan salgıladığı bazı hormonlar aracılığıyla da vücuttaki hemen hemen bütün iç salgı bezlerinin çalışmalarını denetler. Bu Özellikleri nedeniyle hipotalamusu insan organizmasindaki haberleşme ve denetim sistemlerinin en önemli merkezlerinden biri olarak kabul edebiliriz. Yani hipotalamus önemli bir eşgüdüm merkezidir. Hipotalamus, kendine gelen sinirsel uyarıları, normonal uyanlara çevirebileceği gibi hormonal uyarıları da sinirsel uyarılara dönüştürebilir. Başka bir anlatımla hipotalamus insan organizmasının sinir sistemiyle hormon sistemini birbirine bağlayan bir köprüdür. Hipotalamus anatomik olarak beyinde kendisinin bizzat altında yerleşmiş olan “Hipofiz bezi” ile bir bağlantı içindedir. Bu ikisi arasındaki bağlantı “Hipofiz Sapı” denilen bir doku aracılığıyla kurulmuştur. Hipofiz bezi Ön ve arka olmak üzere iki bölümden olmuştur. Ön hipofize “Adenohipofiz arka hipofize de “NÖrohipofiz” denir. Hipofiz sapı içinde lifler ve kan damarları bulunur. Hipotala-musla hipofiz arasındaki haberleşme bu damar ve sinirler aracılığıyla gerçekleştirmektedir. Şöyle ki; hipotalamus , sinir hücreleri ve sinir liflerinden kurulmuştur. Hipofizin ön bölümünü, yani adenohipofizi uyaracak olan sinir lifleri hipofizden kaynaklandıktan sonra kısa bir yol katedip hipotalamus içinde hipofiz sapının başlangıç yerine yakın bir bölgede sonlamrlar. “Eminensia Mediana” denilen bu bölgede geniş bir damar ağı da bulunur. Bu damar ağından kaynaklanan damarlar hipofiz sapı içinde ilerleyip adenohipo-fize ulaşırlar, Hipotalamustan kaynaklanan sinir liflerinin uçlarından hipofizi uyaran bazı hormonlar açığa çıkar. Bu hormonlar eminensia medianadaki damar ağından emilip, adenohipofi-ze gelirler ve ilgili oldukları hipofiz hormonunun salgılanması için gerekli etkiyi oluştururlar. Hipotalamustan kaynaklanan bazı sinir lifleri hipofiz sapı içinde ilerleyip arka hipofize, yani nörohipofize ulaşırlar. Hipotalamustaki sinir hücreleri tarafından sentez edilen hormonlar bu sinir uçlarından açığa çıkarlar. Nörohipofizdeki hücreler açığa çıkan bu hormonları depo ederler ve gerektiğinde kan dolaşımına verirler. Hipotalamustaki sinir hücrelerinde sentez edilip sinir lifleri ile nörohipofize taşınıp buradaki hücrelerde depo edilen hormonların sayısı ikidir .Bunlar “Oksi-tosin” ve “Antidüretik Hormon”dur (vazopres-sin), (ADH). Bu hormonlara ileride değineceğiz. Eminensia mediana bölgesindeki damar ağından başlayıp adenohipofizde sonlanan damar sistemine “Hipotalamiko-Hipofizer Portal Sistem” denir. Bu sistem içinde hipotalamustan hipofize taşınan ve çoğu adenohipofizdeki hormonların salgılanmasını uyarıcı nitelikte olan hipotalamusa ait hormonlar şunlardır.
THSF (Tirotrop Hormon Serbestleştirici Faktör): THSF, tripeptid yapısında bir hormondur. Bir molekül THSF, adenohipofizden 100000 molekül tirotrop hormon salgılanmasına neden olur. LHSF (Luteinizan Hormon Serbestleştirici Faktör): Bu hormonun başka bir karşılığı da GNRH (Gonadotropin Rilizing Hormon) dur. Bu hormon adenohip of izden gerek LH (Luteinizan Hormon) gerekse FSH (Folikül Stimulan Hormon) salgılanmasına neden olmaktadır.
Somatostatin: Hipotalamusun bir başka hormonu olan “Somatostatin”, adenohip of izden salgılanan “Büyüme Hormonu”nun (BH) salgılanmasını baskı altına alır. Böylece BH salgısı azalır.
Hipotalamustan yukarıda sayılan THFS, LHSF ve somatostatin adlı kimyasal yapısı bilinen ve sentez edilebilmiş 3 hormon dışında, ACTH salgısını uyaran kortikotropin serbestleştirici hormon, büyüme hormonu salgılanmasını uyaran büyüme hormonunu serbestleştirici hormon ve proleıktini serbestleştirici hormon olmak üzere 3 hormonun daha salgılandığına ilişkin kanıtlar vardır. Ayrıca yine hipotalamustan salgılanan prolaktini baskı altına alıcı faktör (PIF) denen ve dopamine olan bir madde de salgılanmaktadır. Hipotalamusun lezyonlarmda ya da tahribinde prolaktin dışında öteki hipofiz hormonları azalır. Prolaktin ise, hipotalamusun prolaktini baskı altına alıcı faktöründen yoksun kalacağı için tam tersine artış gösterir.
Hipotalamusun başka hangi işlevleri vardır?
Hipotalamus bir sinirsel merkez ve gerçek bir iç salgıbezidir. Sinirsel merkez olarak otonom sinir sisteminin bir bölümüdür. İstemli olarak kontrol edilemeyen kan basıncı, nabız hızı ve vücut ısısının düzenlenmesi gibi işlevleri yerine getiren ve yaşam için temel nitelikteki içorgan etkinliklerini düzenleyen otonom (vejetatif) sinir sisteminin eşgüdümünü sağlar.
Hipotalamus susuzluk duygusunu kontrol eder mi?
Evet, bir susuzluk merkezi vardır. Bu merkezin hücreleri vücut sıvılanndaki eriyiklerin yoğunluğundaki artışı fark eder ve kişiyi su içmeye yöneltir. Açlık duygusunda olduğu gibi, susuzluk duygusu yutak mukozasının kuruması ve ruhsal etmenler gibi başka uyaranlardan da kaynaklanır.